Co to jest opieka naprzemienna?
Instytucja opieki naprzemiennej (pieczy naprzemiennej) jest dość młodym rozwiązaniem prawa rodzinnego, i w obecnej formie została wprowadzona w 2015 r. wraz z nowelizacją Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (w skrócie: k.r.o.) oraz Kodeksu postępowania cywilnego (w skrócie: k.p.c.)[1]. Uregulowania prawne w tym zakresie są jednak bardzo oszczędne i ograniczają się de facto do kilku przepisów, co może powodować szereg wątpliwości.
Opieka naprzemienna czy piecza naprzemienna?
W pierwszej kolejności należy wskazać, że przepisy nie zawierają definicji opieki naprzemiennej lub też pieczy naprzemiennej. Rodzi to problem terminologiczny, czy używać definicji: „opieka naprzemienna” czy też „piecza naprzemienna”. Żadnego z tych pojęć nie ma w przepisach k.r.o. oraz k.p.c. Z kolei ustawa dotycząca tzw. Programu 500+[2] w art. 5 ust. 2a posługuje się zwrotem „opieka naprzemienna”. Zasadnym jest zatem przyjęcie nazwy „opieka naprzemienna”, chociaż stosowanie zwrotu „piecza naprzemienna” nie jest błędem.
Istota opieki naprzemiennej
Istotą opieki naprzemiennej jest sposób sprawowania opieki nad dziećmi, w taki sposób, że dziecko mieszka z każdym z rodziców przez określony powtarzalny okres. Przykładowo dziecko przebywa u matki w nieparzyste tygodnie roku, zaś z ojcem mieszka w parzyste tygodnie. W takiej sytuacji żadne z rodziców nie jest uprzywilejowane co do zakresu kontaktów. Żadne też z rodziców nie pełni roli rodzica wiodącego w zakresie kontaktów. Opieka naprzemienna ma na celu zapewnienie dziecku porównywalnego kontaktu z każdym z rodziców i przeciwdziałanie zjawisku „zawłaszczania dziecka” przez jednego z rodziców. Stanowi to realizację wytycznych zawartych w art. 58 § 1a k.r.o. art. 107 § 2 k.r.o., które stanowią, że sąd uwzględnia prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców. Nie mniej przepisy k.r.o. nie zawierają żadnych szczególnych rozstrzygnięć w zakresie opieki naprzemiennej.
Dopiero przepisy dotyczące procedury cywilnej wprost wskazują na instytucję opieki naprzemiennej. Jest to art. 5821 § 4 k.p.c., który stanowi, że należy odpowiednio stosować przepisy o zagrożeniu karą za nienależyte wykonywanie kontaktów do orzeczenia, w którym sąd określił, że dziecko będzie mieszkać z każdym z rodziców w powtarzających się okresach. Również przepis art. 59822 k.p.c. stanowi, że przepisy dotyczące wykonywania kontaktów z dziećmi stosuje się do orzeczenia, w którym sąd określił, że dziecko będzie mieszkać z każdym z rodziców w powtarzających się okresach. W końcu w art. 7562 § 1 pkt 3 k.p.c. wskazano, iż uwzględniając wniosek o zabezpieczenie przez uregulowanie sposobu roztoczenia pieczy nad małoletnim dzieckiem w ten sposób, że dziecko będzie mieszkać z każdym z rodziców w powtarzających się okresach, sąd, na wniosek uprawnionego, może w postanowieniu o udzieleniu zabezpieczenia zagrozić obowiązanemu nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego na wypadek naruszenia obowiązków określonych w tym postanowieniu. Są to najważniejsze uregulowania, które wskazują na wprowadzenie do polskiego porządku prawnego instytucji opieki naprzemiennej. Co znamienne przepisy w tym zakresie zostały dodane dopiero w trakcie prac legislacyjnych[3], co powoduje brak uzasadnienia tych zmian w pierwotnym projekcie nowelizacji. W pierwszej wersji nowelizacja[4] miała dotyczyć jedynie zmiany w zakresie orzekania o władzy rodzicielskiej w sytuacji, w której rodzice nie są w stanie wypracować porozumienia wychowawczego. Przed nowelizacją art. 58 k.r.o. przewidywał bowiem „automatyzm” w ograniczaniu rodzicowi, który nie był rodzicem wiodącym, władzy rodzicielskiej kiedy brak było możliwości zawarcia porozumienia wychowawczego.
W praktyce opieka naprzemienna może budzić wątpliwości co do zakresu skutków jakie będzie wywierało orzeczenie zawierające takie rozstrzygnięcie. Może powstać pytanie czy opieka naprzemienna jest jedynie formą wykonywania kontaktów, czy też instytucją, która wywiera również skutki w zakresie miejsca zamieszkania, alimentów czy też władzy rodzicielskiej.
Władza rodzicielska a miejsce zamieszkania
Przepisy dotyczące opieki naprzemiennej (art. 5821 § 4 k.p.c., art. 59822 k.p.c. oraz art. 7562 1 pkt 3 k.p.c.) są powiązane z przepisami dotyczącymi wykonywania kontaktów. Takie umieszczenie tych przepisów, z pominięciem uregulowania opieki naprzemiennej w k.r.o. wskazuje, że zamysłem ustawodawcy było potraktowanie opieki naprzemiennej jedynie jako specyficznej formy kontaktu.
Za powyższą tezą przemawia również treść art. 28 k.c.[5], który stanowi, że można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. W sytuacji, w której ustawodawca chciałby uregulować opiekę naprzemienną jako formę ustalenia miejsca zamieszkania dziecka, wówczas należałoby zmodyfikować treść art. 28 k.c. albo też wprowadzić przepis specjalny np. w zakresie art. 26 k.c., który określa zasady ustalenia domicylu dziecka. Przepisy te jednak nie zostały w żadnym zakresie zmodyfikowane przy nowelizacji z dnia 25 czerwca 2015 r. Tym samym trzeba przyjąć, że ustalenie opieki naprzemiennej nie odnosi skutku w zakresie ustalenia miejsca zamieszkania i w przypadku sporu pomiędzy rodzicami koniecznym jest wydanie odrębnego rozstrzygnięcia.
Nie istnieją również żadne przesłanki, ku temu, aby sądzić, że opieka naprzemienna dotyczy kwestii władzy rodzicielskiej. Co prawda trudno sobie wyobrazić sytuację, w której doszłoby do pozbawienia władzy rodzicielskiej albo znacznego jej ograniczenia przy jednoczesnym zachowaniu szerokich kontaktów w formie opieki naprzemiennej, nie mniej nie ma ku temu prawnych przeszkód. Podkreślić bowiem należy, że zgodnie z art. 113 § 1 k.r.o. władza rodzicielska nad dzieckiem i kontakty z dzieckiem są od siebie niezależne.
Więcej informacji
Zapraszamy do zapoznania się z drugą częścią artykułu o „Opiece naprzemiennej”, w której zajmiemy się tematyką alimentów, dobrem dziecka i orzecznictwem podczas opieki naprzemiennej. Link do artykułu znajduje się poniżej:
🔗 „Opieka naprzemienna” – część II (alimenty, dobro dziecka i orzecznictwo)
Przypisy
[1] Ustawa z dn. 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy – Kodeks procedury cywilnej Dz.U. 2015.1062
[2] Ustawa z dn. 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowaniu dzieci Dz.U.2018.2134
[3] Druk Sejmowy nr 3356 – Sprawozdanie komisji nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach z dn. 28 kwietnia 2015 r.
[4] Druk Sejmowy nr 3104 z dn. 09 stycznia 2015 r.
[5] Ustawa z dn. 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. 2019.1145, w skrócie: k.c.
Autor: Radca Prawny Wojciech Nowicki