Podział majątku byłych konkubentów
W polskim systemie prawnym instytucja konkubinatu jak do tej pory nie została uregulowana. Życie codzienne nastręcza to wiele problemów, gdyż coraz więcej osób decyduje się na pozostawanie w konkubinacie, a po rozstaniu konkubentów pojawiają się problemy jak rozliczyć wspólny majątek. W niniejszym artykule wyjaśniamy czym jest konkubinat oraz jakie są sposoby rozliczeń majątkowych byłych konkubentów.
Co to jest Konkubinat?
Definicję konkubinatu zawiera wyrok Sądu Najwyższego z 31 marca 1988 r., według którego konkubinat rozumieć należy jako współżycie analogiczne do małżeńskiego z tą różnicą, że pozbawione legalnego węzła. Oznacza to istnienie ogniska domowego charakteryzującego się duchową, fizyczną i ekonomiczną więzią łączącą mężczyznę oraz kobietę. Z tych też względów pojęcie konkubinatu nie obejmuje związków partnerskich odnoszących się do par tej samej płci.
Obecnie utrwalone jest orzecznictwo, że do rozliczeń i stosunków między konkubentami nie stosuje się przepisów dotyczących instytucji małżeństw, nawet w drodze analogii. Zatem do konkubinatu nie możemy stosować domniemania równości udziałów w majątku wspólnym lub też konsekwencji związanych ze wspólnością majątkową.
Każdy związek czy to konkubinat czy to związek partnerski rodzi konflikty zarówno osobiste jak i majątkowe, dlatego bark regulacji prawnych tych instytucji rodzi duże problemy w rozliczaniu „wspólnego majątku”. Konkubinat może polegać na wspólnym zamieszkiwaniu czy też na świadczeniu pracy przez konkubinę w firmie konkubenta w zamian za utrzymanie, obietnice wynagrodzenia czy dziedziczenia. W konsekwencji rozliczenie konkubinatu bywa trudniejsze niż podział majątku dorobkowego małżonków.
Przede wszystkim warto jednak pamiętać, że nabywanie dóbr materialnych (np. samochodu) w konkubinacie nie powoduje nabywania ich jako majątku wspólnego, ponieważ majątek wspólny powstaje dopiero po zawarciu związku małżeńskiego. W przypadku konkubinatu wszystkie nabywane ruchomości i nieruchomości należą do tego z partnerów, który je kupił, albo jeśli oboje nabyli nieruchomość, traktuje się ją jako nabytą na zasadzie współwłasności.
Skąd wynikają problemy z podziału majątku powstałego w trakcie konkubinatu
Zagadnienie rozliczenia majątku konkubentów należy do bardzo spornych w praktyce sądowej, właśnie z tego względu, że przepisy prawa nie regulują tej instytucji. Konkubenci rezygnując z małżeństwa muszą zdawać sobie sprawę, że nie będą mogli regulować swoich stosunków majątkowych jak małżonkowie. Praktyka pokazuje również, że konkubenci nie zawierają między sobą umów cywilnoprawnych, które zapewne pomogłyby przy rozliczeniu konkubentów w przypadku rozstania. Konkubenci zazwyczaj kształtują swoje stosunki w drodze ustnych umów co powoduje problemy w przypadku rozliczeń.
Sposoby rozliczeń majątkowych konkubentów
Podstawę rozliczeń konkubentów mogą stanowić przepisy o:
-
Współwłasności
W przypadku gdy konkubenci nabędą majątek wspólnie (np. samochód) w trakcie trwania ich związku, będzie on rozliczany w oparciu o przepisy dotyczące zniesienia współwłasności. Istotne jest wykazanie, że dane składniki majątku zostały nabyte w czasie trwania związku ze środków wspólnych oraz że wolą konkubentów było nabycia tych składników na zasadach współwłasności. W praktyce może to niejednokrotnie nastręczać wiele problemów, bowiem zakupu dokonuje zazwyczaj jeden z konkubentów. O ile dokonanie podziału w oparciu o przepisy o zniesieniu współwłasności w przypadku rozliczeń konkubentów w odniesieniu do składników majątkowych, które nabyli we współwłasności (ułamkowej) nie budzi kontrowersji, o tyle problematyczne okazują się rozliczenia nakładów czynionych na przedmiot należący do jednego z partnerów. I tak w Uchwale Sądu Najwyższego z dn. 30 stycznia 1970 roku (III CZP 62/69) zaprezentowano pogląd, iż: dokonując takich rozliczeń sąd stosuje: co do roszczeń z tytułu nabytych wspólnie, na własność lub w posiadanie, nieruchomości i rzeczy ruchomych, jak również z tytułu nakładów dokonanych na te przedmioty – przepisy o zniesieniu współwłasności, natomiast co do roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jedną z wymienionych osób w przedmiotach należących do drugiej, a wchodzących w skład wspólnego gospodarstwa – przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Należy pamiętać, że nawet jeśli konkubent nie pracował zarobkowo, gdyż całą energię poświęcał na prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego lub na wychowywanie dzieci, to również w niniejszy sposób pośrednio przyczyniał się do powiększenia majątku. Przed sądem należy wtedy udowodnić, że praca na rzecz domu była niczym innym jak wkładem we współwłasność, a zatem cały uzyskany majątek jest przedmiotem wspólności konkubentów. Może dojść do sytuacji, że jeden z konkubentów jest jednocześnie w związku małżeńskim. Wówczas należy wiedzieć, że cokolwiek zakupi konkubent przy udziale swoich pieniędzy, będzie wchodziło do jego i żony/męża majątku dorobkowego. Zgodnie bowiem z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego konkubent, dopóki jest mężem/ żoną podlega majątkowej wspólności ustawowej (oczywiście, jeśli współwłasność nie ustała z innych przyczyn).
-
Spółce cywilnej
Sądy niezbyt chętnie sięgają do rozwiązań charakterystycznych dla spółki cywilnej, gdy byli konkubenci nie dysponują umową o spółce cywilnej. Zdaniem Sądu Najwyższego, jeśli nie została spisana umowa spółki cywilnej przez konkubentów, to: „W fazie rozliczeń konkubentów łączny charakter wspólności majątku spółki już nie jest istotny, a wspólność majątkowa nie istnieje”. O spółce cywilnej w przypadku konkubinatu najczęściej można mówić w sytuacji, gdy konkubenci przez czas trwania związku prowadzili wspólny biznes. Jeżeli prowadzili jakąś działalność gospodarczą, w ramach której mieli mniej więcej równe pozycje – wspólnie decydowali o bieżących jak i strategicznych kwestiach, będzie można mówić, iż byli wspólnikami. W takim przypadku rozliczenie konkubinatu nastąpi na podstawie przepisów art. 860 i następne k.c. (umowa spółki cywilnej).
-
Bezpodstawnym wzbogaceniu
W sytuacji rozliczania konkubinatu w zakresie nakładów dokonanych przez konkubentów na majątek jednego z nich zastosowanie znajdą przepisy regulujące instytucję bezpodstawnego wzbogacenia, tj. art. 405 k.c. i następne. Przepisy te stanowią, że kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. A zatem tylko wówczas można skutecznie powoływać się na bezpodstawne wzbogacenie, gdy udowodni się, że były konkubent zobowiązany jest do zwrotu określonego przedmiotu majątkowego (lub jego równowartości), gdyż uzyskał go bez podstawy prawnej, kosztem wysiłków drugiego konkubenta. Przy czym należy pamiętać, że przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu stosujemy dopiero, gdy brak jest innej podstawy prawnej do dokonania rozliczeń. Wybranie właściwej podstawy prawnej uzależnione będzie od okoliczności danej sprawy. Mogą być także sytuacje w których spełnienie świadczenia na rzecz konkubenta będzie czynić zadość zasadom współżycia społecznego i wówczas nie będzie podlegało rozliczeniu.
-
Zleceniu, umowy o pracę, świadczenia usług
Przepisy te są rzadko w praktyce stosowane. Jednak należy wskazać, że jeżeli jedna ze stron faktycznie ten biznes prowadziła, a druga tylko pracowała w określonym zakresie pod kierownictwem partnera, to trudno przypisać jej cechy wspólnika i będzie ona mogła dochodzić roszczeń wyłącznie jako wynagrodzenia za świadczoną pracę lub za usługi (umowa zlecenia). W jednym z orzeczeń z dnia 10 października 1957 r. (III CR 132/57) mówiącym o stosunku pracy w ramach konkubinatu Sąd Najwyższy stwierdził, że: „Pozostawanie właściciela gospodarstwa rolnego w stosunku konkubinatu z kobietą zatrudnioną przy prowadzeniu tego gospodarstwa nie wyłącza jeszcze samo przez się – pomimo nie zawarcia formalnie umowy o pracę – istnienia stosunku pracy, choćby współżycie nabrało cech trwałości i wypływało z zamiaru stron zawarcia w przyszłości związku małżeńskiego”.
Rozliczenie nabytej nieruchomości po ustaniu konkubinatu
Problem nie istniej, gdy oboje konkubenci wspólnie nabywają nieruchomość w formie aktu notarialnego. W jednym z orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 26 kwietnia 2011 r., I ACa 1049/10, LEX nr 824321 Sąd wskazał, że: „Nabycie nieruchomości podczas trwania związku przez partnerów, będących stroną umowy sprzedaży, powoduje, że stają się oni oboje współwłaścicielami nieruchomości niezależnie od tego, czy nieruchomość została nabyta za środki pieniężne gromadzone wspólnie, czy też wyłącznie za środki finansowe tylko jednego z konkubentów. Natomiast problem pojawia się, gdy konkubenci nie dokonują tego wspólnie. Nie można mówić o powstaniu wspólności określonych przedmiotów majątkowych w razie wspólnego wzniesienia przez konkubentów budynku na gruncie stanowiącym własność wyłącznie jednego z nich. W takim wypadku bowiem budynek staje się częścią składową gruntu, którego własność przysługuje niepodzielnie tylko jednemu z konkubentów (art. 47 par.1 i art. 48 kc). Dlatego też nakłady z majątku jednego konkubenta na nieruchomość będącą własnością drugiego z nich nie podlegają rozliczeniu w postępowaniu o zniesienie współwłasności rzeczy nabytych wspólnie w czasie trwania konkubinatu”. Postanowienie z dn. 1.4.1998 r. (II CKN 684/97).
Konkubinat a dziedziczenie spadku
Problemem w konkubinacie może się okazać także kwestia spadku po zmarłym partnerze – zgodnie z prawem drugi z partnerów nie ma prawa odziedziczyć po zmarłym jego części majątku. Jedynym sposobem na zabezpieczenie interesów konkubenta jest spisanie testamentu, w którym wyraźnie określa się co po śmierci ma zostać przekazane drugiemu partnerowi. Należy jednak mieć na uwadze, że jeśli zmarły partner pozostawił po sobie dzieci, współmałżonka, z którym nie miał rozwodu lub innych krewnych, którzy uprawnieni byliby do dziedziczenia ustawowego, przysługiwać im będzie roszczenie o tzw. zachowek. Wynosi on połowę tego, co odziedziczyłby po zmarłym każdy z uprawnionych, gdyby nie było testamentu, a w grę wchodziło dziedziczenie ustawowe. Ponadto, konkubent możne nabyć spadek, jeśli spadkodawca w testamencie nałoży na spadkobiercę obowiązek spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby w drodze tzw. instytucji zapisu. Prawo spadkowe daje jeszcze inne uprawnienie konkubentowi, które wprost wynika z art. 923 kodeksu cywilnego. Przepis ten stanowi, że małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym.
O co należy zadbać w trakcie trwania konkubinatu?
- Niezależnie od istnienia różnych możliwości rozliczeń konkubentów, ważnym jest, aby w trakcie trwania takiego nieformalnego związku gromadzić dokumenty, rachunki, faktury.
- Istotny jest każdy ślad współfinansowania rodzinnych inwestycji.
- W razie nabycia wartościowego przedmiotu przez konkubenta, można prosić, aby nasze imię i nazwisko znalazło się na fakturze, można poprosić o zawarcie umowy, na mocy której jeden z konkubentów przeniesie na drugiego udział we współwłasności nabytej rzeczy.
- Jeśli jednak nie zostanie zawarta żadna umowa, może być tak, że po ustaniu związku czeka nas długa droga sądowa, gdzie będzie trzeba udowodnić, że np. jeden z konkubentów ze swoich pieniędzy i wybudował dom czy nabył wiele innych cennych rzeczy.
Podsumowanie
Warto pamiętać, że proces o ewentualny podział majątku w konkubinacie jest długotrwały i trudny do przeprowadzenia, wobec tego lepiej go w miarę możliwości uniknąć. Może się zdarzyć, że po rozstaniu konkubent pozostanie bez mieszkania i bez środków do życia. Dlatego warto wcześniej zabezpieczyć swoje interesy majątkowe, gdyż potem trudno jest przed Sądem udowodnić, że sprzęt gospodarstwa domowego, samochód czy mieszkanie zostało nabyte także za pieniądze drugiego z konkubentów. Znaczny problem stanowią nieruchomości i inne wydatki, na które zaciągnięto kredyty – wówczas najlepiej od razu spisać umowę u notariusza określające proporcje własności przypadające na obu partnerów. Dobrze też zbierać rachunki i faktury potwierdzające zakup na przykład sprzętu elektronicznego przez jednego z konkubentów. Warto również wyraźnie określać na jaki cel przelewamy partnerowi pieniądze, to pozwoli na uniknięcie ewentualnych nieporozumień.
Więcej informacji
Jeżeli pozostajecie Państwo w konkubinacie i chcecie zabezpieczyć swoje interesy majątkowe, lub jeżeli niedawno rozstaliście się z partnerem i nie wiecie, jak dochodzić swoich spraw zapraszamy Państwa do siedziby Kancelarii, do kontaktu mailowego na adres: kancelaria@lawyersoffice.pl ,telefonicznego pod numerem: +48 882 120 775 lub skorzystanie z formularza kontaktowego celem umówienia wizyty. Nasz zespół prawników chętnie odpowie Państwu na wszystkie pytania.
Autor: Adwokat Justyna Cudna-Wilk