Zachowek a wydziedziczenie

Zachowek a wydziedziczenie 

Tagi: #prawo-cywilne #spadek 

Czym jest zachowek? 

Dwoma najbardziej rozpowszechnionymi formami ochrony interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy są: system rezerwy i zachowku. Rezerwa została wprowadzona do polskiego systemu prawnego przez Kodeks Napoleona i funkcjonowała na niektórych obszarach Rzeczpospolitej w czach rozbiorów i II Rzeczpospolitej, aż do 1946 roku. Powojenny prawodawca nie przejął tej instytucji, ale dekretem Prawo spadkowe wprowadził do naszego systemu prawnego zachowek.1 
Podstawowym celem zachowku jest ochrona interesów osób najbliższych spadkodawcy, które nie otrzymały ułamkowo przewidzianego przez prawo udziału w spadku (bo, np. w testamencie nie przewidziano dla nich żadnego przysporzenia), a które byłyby powołane do spadku, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. 

Wydziedziczenie, czyli pozbawienie prawa do zachowku 

Wydziedziczenie jest określeniem bardzo często używanym w życiu codziennym, jednakże jego potoczne rozumienie może być mylne. W sensie prawnym, wydziedziczenie jest bowiem właśnie pozbawieniem prawa do zachowku osób w zwyczajnych okolicznościach do niego uprawnionych. 
Ze względu na tak ciężkie dla potencjalnego spadkobiercy konsekwencje, spadkodawca został ograniczony w możliwości wydziedziczenia, wyłącznie do ustawowo określonych sytuacji.
Zgodnie z art. 1008 Kodeksu Cywilnego  są to następujące sytuacje:  

1. spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje wbrew zasadom współżycia społecznego,  
2. dokonał przeciw spadkodawcy lub jego najbliższej osobie umyślnego przestępstwa przeciwko zdrowiu, życiu, lub wolności, albo rażącej obrazy czci, 
3. nie dopełnia w sposób uporczywy obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy. 

Aby wydziedziczenie było skuteczne, musi być ono dokonane przez spadkodawcę w testamencie, w którym należy podać dokładną przyczynę pozbawienia danej osoby prawa do zachowku.  

Wydziedziczenie dzieci – jak wygląda sytuacja wnuków? 

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 3 grudnia 2015 r. o sygnaturze III CZP 85/15 potwierdził utrwalone w orzecznictwie i doktrynie stanowisko, że: „wydziedziczony nie tylko traci uprawnienie do zachowku (art. 991 § 1 k.c.), ale także nie może uzyskać przymiotu spadkobiercy ustawowego (…). Tak określone skutki prawne wydziedziczenia prowadzą do pojawienia się z kolei pytania o sytuację prawną (…) jego zstępnych. Na odmienność sytuacji prawnej tych osób wskazuje art. 1011 k.c., zgodnie z którym zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku.” Jednakże oni również mogą być wydziedziczeni przez spadkodawcę, o ile wobec nich również istnieją ku temu przesłanki. Zatem jeżeli wydziedziczamy dziecko, to nie jest to równoznaczne z wydziedziczeniem wnuka.  

Wydziedziczenie może stać się bezskuteczne, jeśli spadkodawca przebaczy spadkobiercy. Oznacza to, że jeżeli nawet po dokonaniu w testamencie wydziedziczenia danej osoby spadkodawca przebaczy jej postępek, który stał się przyczyną wydziedziczenia, osoba taka zatrzyma prawo do zachowku. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 października 2018 r. o sygnaturze III CZP 37/18 stwierdził, że: „Przebaczenie jest (…) aktem przede wszystkim uczuciowym i emocjonalnym wynikającym z bliskich więzów rodzinnych, służącym spajaniu tych więzów i ochronie rodziny, jako jednej z kluczowych zasad prawa spadkowego, w myśl której uprawnienia do majątku spadkowego, w tym także w formie zachowku, w pierwszej kolejności powinny przypaść najbliższym członkom rodziny spadkodawcy. Z tego względu, wola spadkodawcy wyrażona w ramach przebaczenia ma priorytet nad formą samego aktu przebaczenia.” A więc forma, w jakiej powinno być dokonane przebaczenie nie jest określona w przepisach, dlatego przyjmuje się, że może być dowolna. Wedle § 2 art. 1010 spadkodawca musi przebaczyć „z dostatecznym rozeznaniem”, aby wywołało skutek prawny. 
 

Inne okoliczności wyłączające prawo do zachowku 

Poza opisanym wcześniej wydziedziczeniem istnieją również następujące okoliczności powodujące wyłączenie od prawa do zachowku:
1. Stwierdzenie niegodności dziedziczenia 
Każdy, kto ma w tym interes, może wystąpić do sądu o stwierdzenie niegodności dziedziczenia. Przyczyną takiej sytuacji może być np. umyślne i ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy, np. zabójstwo spadkodawcy. Zamknięty katalog przyczyn uzasadniających uznanie niegodności dziedziczenia określa ustawa. W wyniku tej procedury, spadkobierca uznany niegodnym dziedziczenia będzie traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (928 §2).  
2. Zrzeczenie się dziedziczenia
Jest to umowa zawierana za życia spadkodawcy między nim a  przyszłym spadkobiercą, 
w której ten drugi zrzeka się dziedziczenia, w tym także prawa do zachowku. 
3. Odrzucenie spadku
Jest to jednostronna czynność prawna, której, w odróżnieniu od umowy o zrzeczenie się dziedziczenia, można dokonać dopiero z chwilą otwarcia spadku, tj. po śmierci spadkodawcy.
4. Wyłączenie małżonka w trybie art. 940 Kodeksu Cywilnego
Zgodnie z art. 940 k.c. sąd może orzec o wyłączeniu od dziedziczenia małżonka, jeżeli spadkodawca wystąpił o rozwód lub separację z winy małżonka i żądanie to było uzasadnione.  

Podsumowanie 

Instytucja zachowku jest ważnym elementem prawa spadkowego, którego rolą jest ochrona interesów najbliższych osób spadkodawcy, co wynika z poczynionego przez ustawodawcę założenia, że to właśnie tym osobom należy się przynajmniej część majątku, jaki pozostawił po sobie spadkodawca.  Dlatego też, możliwość pozbawienia uprawnionych prawa do chociażby niewielkiej części majątku jakim jest zachowek, jest tak bardzo ograniczona przez prawo.  

Więcej informacji

Więcej informacji odnośnie zachowku możecie Państwo otrzymać w naszej Kancelarii. Zapraszamy do kontaktu bezpośredniego lub telefonicznego pod numerem: +48 882 120 775 celem umówienia wizyty lub porady on-line. Nasz zespół prawników chętnie odpowie Państwu na wszystkie pytania.

Autor: Barbara Borucka 

Bibliografia i źródła: 

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z późn. zm.)  
2. E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2014. 
3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2015 r., III CZP 85/15. 
4. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2018 r., III CZP 37/18. 
5. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2018 r. I CSK 381/17.